تحولات ایالات مسلمان و مسیحی نشین قفقاز در قرون 9 و 10 هجری (15 و 16 م) با تاکید بر شیروان، اران و گرجستان

ایالت های اران، شیروان و گرجستان در شمال رود ارس واقع اند و پس از اردوکشی های تیمور در اواخر قرن هشتم به گرجستان و استقرار ترک ها در آنجا، اسلام در این نقاط غلبه یافت. وجود مسیحیانی که در زمینه تجارت سرآمد بودند در کنار مسلمانان زمینه تناقض و کشمکش را بین دولت ها به وجود آورد. در واقع نزدیکی قفقاز جنوبی به مناطق مسیحی نشین بهانه لازم برای لشکرکشی های دولت های مسلمان تیموری، ترکمانان و صفویه را به این بخش فراهم نمود و زمینه جنگ ها و کشمکش ها بین دولت های مرکزی ایران با شروانشاهان را سبب شد. از سوی دیگر قفقاز به دلیل موقعیت سوق الجیشی و همچنین قرار گرفتن در مسیر تجاری شرق و غرب و قرار گرفتن در کنار بنادر دریایی مورد توجه تیمور و دولت های ترکمان و صفویه قرار گرفت. در واقع بیشترین علت توجه این دولت ها به این مناطق علاوه بر موقعیت سوق الجیشی، کشت کالای گران قیمتی چون ابریشم و تولید محصولات کشاورزی بود که صدور آنها به اروپا سود سرشاری را نصیب خزانه دولت ها می کرد. این روند تجاری در دوره تیموری ادامه داشت و در دوره ترکمانان به اوج خود رسید؛ طوری که از زمان اوزون حسن تجار اروپایی و در دوره صفوی تجار ارمنی که بیشتر مسیحی بودند تجارت ابریشم را به دست گرفتند. رونق اقتصادی منطقه، زمینه رشد فرهنگی آن را نیز فراهم نمود و به ظهور علما و شعرای قفقازی کمک کرد چنانچه در دربارهای ایرانی و عثمانی حضور علمای شیروانی و گرجی مایه رونق محافل علمی و فرهنگی این کشورها شد. در این پژوهش برآنیم اولا اهمیت اقتصادی منطقه قفقاز جنوبی را روشن ساخته و عوامل زمینه سازی که توجه دولت های وقت را به خود جلب کرد و نتایج حاصل از آن را مورد بررسی قرار داده از طرف دیگر مناسبات سیاسی و اجتماعی مسیحیان و مسلمانان و تأثیر قفقاز به خصوص مناطق اران و شیروان و گرجستان را در اقتصاد، سیاست و فرهنگ ایران این دوره بسنجیم.